Fosfin (PH3), hidrojen fosfit veya fosfor trihidrit olarak da bilinen, son derece tehlikeli bir kimyasal bileşiktir. Başta tarımsal fümigasyon (ilaçlama) olmak üzere çeşitli endüstriyel alanlarda kullanılmasına rağmen, yüksek toksisitesi ve alev alabilirliği nedeniyle hakkında tam bilgi sahibi olunması hayati önem taşır.
En yaygın kullanılan kaynak malzemeler şunlardır:
Fosfin, yüksek derecede alev alıcı bir gazdır. En kritik özelliği, Kendinden Tutuşma Sıcaklığı'nın (Autoignition Temperature) çok düşük olmasıdır: sadece 38 °C.
Bu, fosfinin (özellikle saf olmayan ticari sınıfın) 38°C gibi düşük bir sıcaklıkta, herhangi bir kıvılcım veya ateş kaynağı olmadan, sadece sıcak bir yüzeyle veya havayla temas ederek kendi kendine alev alabileceği anlamına gelir.
Toksik (Çok Zehirli)
Bu, fosfinin en tehlikeli özelliğidir.
Fosfin gazı veya tabletleriyle karşılaşma ihtimalinin en yüksek olduğu alanlar şunlardır:
Fosfinin kokusuna güvenilemeyeceği için, varlığını tespit etmek için mutlaka profesyonel ekipmanlar kullanılmalıdır:
Fosfin (PH3) Nedir? Temel Özellikleri
Fosfin, bir fosfor ve üç hidrojen atomundan oluşan basit bir moleküldür.| Özellik | Değer / Açıklama |
| Kimyasal Adı | Fosfin (Hidrojen Fosfit) |
| Kimyasal Formül | PH₃ |
| CAS Numarası | 7803-51-2 |
| Molekül Ağırlığı | 33,998 g/mol |
| Tehlike İşareti |  |
| Görünüm | Renksiz gaz |
| Koku | Saf halde: Kokusuz Ticari halde: Çürük balık / sarımsak (Safsızlıklardan dolayı) |
| Kaynama Noktası | -87,7 °C |
| Bağıl Yoğunluk (Hava=1) | ~1,18 (Havadan ağırdır, zemine çöker) |
| Kendinden Tutuşma Sıcaklığı | 38 °C (Çok düşük, kendi kendine alev alabilir) |
| Ana Tehlikeler | Akut Toksisite (Çok Zehirli) Aşırı Alev Alır |
| Uzun Süreli Maruziyet Limiti (8 sa-TWA) | Türkiye: 0,1 ppm (0,14 mg/m³)
İngiltere: 0,1 ppm (0,14 mg/m³) Amerika: 0,05 ppm (0,07 mg/m³) |
| Kısa Süreli Maruziyet Limiti (15 dk-STEL) | Türkiye:0,2 ppm (0,28 mg/m³)
İngiltere: 0,2 ppm (0,28 mg/m³) Amerika: 0,15 ppm (0,21 mg/m³) |
2. Fosfin Nasıl Oluşur? (Fümigasyon)
Fosfin gazı, fümigasyon işlemlerinde genellikle doğrudan gaz olarak depolanmaz. Bunun yerine, katı metal fosfit tabletleri veya plakaları şeklinde kullanılır. Bu katı malzeme, havadaki nem (su buharı) ile temas ettiğinde fosfin gazını yavaş yavaş ortama salar.En yaygın kullanılan kaynak malzemeler şunlardır:
- Alüminyum Fosfit (AlP)
- Magnezyum Fosfit (Mg₃P₂)
Ana Tehlikeler
| Alev Alır | Toksik | Boğucu |
 | |  |
Alev Alır (Yanıcı)
Fosfin, yüksek derecede alev alıcı bir gazdır. En kritik özelliği, Kendinden Tutuşma Sıcaklığı'nın (Autoignition Temperature) çok düşük olmasıdır: sadece 38 °C.Bu, fosfinin (özellikle saf olmayan ticari sınıfın) 38°C gibi düşük bir sıcaklıkta, herhangi bir kıvılcım veya ateş kaynağı olmadan, sadece sıcak bir yüzeyle veya havayla temas ederek kendi kendine alev alabileceği anlamına gelir.
Toksik (Çok Zehirli)Bu, fosfinin en tehlikeli özelliğidir.
- Zehirlenme Mekanizması: Fosfin, "basit boğucu" bir gaz (yani oksijenin yerini alan) değildir. Ortamda bolca oksijen olsa bile kimyasal bir zehir olarak görev yapar. Vücuda girdiğinde hücresel solunumu (hücrelerin enerji üretme sürecini) engeller.
- Uzun Süreli Maruziyet Limiti (8 saat, TWA): 0,1 ppm (veya 0,14 mg/m³)
- Kısa Süreli Maruziyet Limiti (15 dakika, STEL): 0,2 ppm (veya 0,28 mg/m³)
Fosfin Gazı Nerelerde Bulunur? (Kullanım Alanları ve Riskli Bölgeler)
Fosfin (PH3), evlerimizde kullandığımız deterjanlarda veya market ürünlerinde bulunan bir kimyasal değildir. Sadece profesyonel endüstriyel süreçlerde, sıkı güvenlik protokolleri altında kullanılır. Ancak, gıda tedarik zincirinin ve lojistiğin tam merkezinde yer aldığı için dolaylı olarak karşılaşma riski olan belirli bölgeler vardır.Fosfin gazı veya tabletleriyle karşılaşma ihtimalinin en yüksek olduğu alanlar şunlardır:
Tarım ve Gıda Depolama (En Yaygın Alan): Dünyadaki tahıl ve bakliyat stoklarının böceklenmeden saklanabilmesi için silolar, un fabrikaları, tütün depoları ve kuruyemiş işleme tesislerinde kullanılır. Bu tesislerin çevresinde duyulan keskin sarımsak veya çürük balık kokusu, aktif bir fümigasyon (ilaçlama) işleminin yapıldığını gösterebilir.
Lojistik ve Deniz Taşımacılığı: Ülkeler arası ticaret yapan gemilerin kargo ambarlarında ve limanlardaki konteynerlerde yaygın olarak kullanılır. Limanlarda veya tır dorselerinde görülen, üzerinde kurukafa sembolü ve "DANGER - FUMIGATION" yazısı bulunan konteynerler, içeride hala ölümcül gaz barındırıyor olabilir.
Elektronik ve Yarı İletken Sanayi: Daha az bilinse de fosfin, yüksek teknoloji ürünü mikroçiplerin üretiminde kullanılır. Telefon ve bilgisayarlarımızdaki çiplerin elektriksel özelliklerini ayarlamak için (doping işlemi) fabrikalarda saf gaz formunda, yüksek güvenlikli kabinlerde tutulur.
Yasa Dışı Riskler: Yasa dışı uyuşturucu (metamfetamin) üretilen derme çatma laboratuvarlarda, yanlış kimyasal reaksiyonlar sonucu yan ürün olarak fosfin gazı açığa çıkabilir. Bu durum, hem üreticiler hem de o bölgeye giren kolluk kuvvetleri için ciddi bir zehirlenme riski yaratır.
Fosfin Gazı Nasıl Tespit Edilir?
Fosfinin kokusuna güvenilemeyeceği için, varlığını tespit etmek için mutlaka profesyonel ekipmanlar kullanılmalıdır:- Dedektör Tipi: Fosfin tespiti için en yaygın teknoloji elektrokimyasal sensörlü gaz dedektörleridir.
- Ölçüm Aralığı: Bu dedektörler, maruziyet limitlerinin çok altında (ppm veya ppb - milyarda bir) hassas ölçümler yapabilmelidir.
- Kullanım Şekli: Hem personelin üzerinde taşıyacağı portatif (kişisel) gaz dedektörleri hem de riskli alanlara (silo girişi, depolama alanı) kurulan sabit gaz algılama sistemleri kullanılmalıdır.
- Ölçüm Yeri: Fosfin havadan ağır olduğu için, ölçümler ve sensör yerleşimi daima zemine yakın seviyelerden yapılmalıdır.
Fosfin Maruziyeti Sonrası İlk Yardım ve Tıbbi Müdahale
Fosfin zehirlenmesi şüphesi olan bir durumda saniyeler hayati önem taşır. Ancak kurtarma operasyonunda en temel kural, yardım eden kişinin önce kendi güvenliğini sağlamasıdır; aksi takdirde yanlış müdahale, kurtarıcının da hayatını kaybetmesine neden olabilir.- Adım 1: Kurtarıcının Güvenliği
Fosfin zehirlenmelerinde en kritik kural, kurtarıcının kendi can güvenliğini tehlikeye atmamasıdır. Gazın kokusuna güvenilemeyeceği ve çok zehirli olduğu unutulmamalıdır. Ortamdaki gaz konsantrasyonu net olarak bilinmiyorsa, kurtarıcı kesinlikle tam yüz maskeli Bağımsız Solunum Cihazı (SCBA) takmadan kazazedeye yaklaşmamalıdır. Müdahale öncesinde veya sırasında mümkünse kapı ve pencereler açılarak ortamın hızla havalandırılması sağlanmalıdır. - Adım 2: Temiz Havaya Çıkarma
Kazazede vakit kaybetmeden temiz havaya çıkarılmalı, ancak bu süreçte efor sarf etmesi kesinlikle engellenmelidir. Hastayı yürütmek veya konuşturmaya çalışmak, vücudun oksijen ihtiyacını artırarak zehrin akciğerlerde yarattığı tahribatı ve ödem riskini hızlandırır. Bu nedenle hasta mümkünse sedye ile taşınmalı, bilinci açık olsa bile hareketsiz tutulmalı, sıcak tutularak dinlendirilmelidir. - Adım 3: Suni Teneffüs Uyarısı
Hastanın solunumu durmuşsa müdahale edilirken standart ağızdan ağıza suni teneffüs yöntemi kesinlikle uygulanmamalıdır. Kazazedenin soluk verişi sırasında dışarı attığı hava (ekhale edilen nefes) fosfin gazı içerebileceğinden, bu durum kurtarıcının da zehirlenmesine yol açabilir. Solunum desteği sağlamak için mutlaka bir Ambu cihazı (balon-valf-maske) veya mekanik ventilasyon araçları kullanılmalı, kalp durması durumunda ise derhal kalp masajına (CPR) başlanmalıdır. - Adım 4: Cilt ve Göz Temasında Temizlik (Dekontaminasyon)
Dekontaminasyon süreci maruziyetin türüne göre dikkatle yönetilmelidir. Eğer maruziyet gaz formundaysa, kıyafetler çıkarılarak cilt ve gözler en az 15-20 dakika boyunca bol su ile yıkanmalıdır. Ancak maruziyet katı formdaki tablet veya tozdan kaynaklanıyorsa su dökülmeden önce mutlaka kuru temizlik yapılmalıdır. Su, kalan fosfit tozuyla reaksiyona girip daha fazla gaz ve ısı çıkışına neden olabileceğinden, önce tozlar ciltten ve kıyafetten nazikçe silkelenerek uzaklaştırılmalı, ardından bol su ve sabunla yıkama işlemine geçilmelidir. - Adım 5: Tıbbi Tedavi ve Takip
Fosfin zehirlenmesinin bilinen spesifik bir panzehiri (antidotu) yoktur, bu nedenle tedavi tamamen destekleyici niteliktedir. Hastanın durumu ilk başta iyi görünse bile, fosfin zehirlenmelerinde 24 ila 48 saat sonra ortaya çıkabilen "gecikmiş akciğer ödemi" riski hayati tehlike taşır. Bu sebeple hasta, "kendimi iyi hissediyorum" dese bile eve gönderilmemeli, en az 48 saat boyunca hastanede yoğun bakım şartlarında veya yakın gözetim altında tutulmalıdır. Tedavide genellikle doku oksijenlenmesini sağlamak için oksijen desteği, ödemi önlemek için steroidler ve kalp fonksiyonlarını destekleyici ilaçlar uygulanır.
Referanslar
Bu makaledeki bilgiler, aşağıdaki resmi kurumların verileri ve yönetmelikleri esas alınarak derlenmiştir:- T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı: Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik (Ek-1).
- HSE (Health and Safety Executive - UK): EH40/2005 Workplace Exposure Limits (4th Edition, 2020).
- CDC - NIOSH (ABD): Phosphine: Emergency Response Database & Pocket Guide to Chemical Hazards.
- US EPA (Çevre Koruma Ajansı): Recognition and Management of Pesticide Poisonings (6th Edition) - Chapter 16: Fumigants.
- ACGIH: Threshold Limit Values (TLVs) and Biological Exposure Indices (BEIs).
- Endüstriyel SDS Kaynakları: Linde Gas, Airgas ve Nativi Tarım Güvenlik Bilgi Formları (Bölüm 4, 5 ve 9).