16 Haziran 2015 tarihinde İzmir’de bir kule vincin devrilmesi sonucunda 2 kişi hayatını kaybetmiş ve 3 kişi de yaralanmıştır. Bu şekildeki üzücü olayların tekrarlanmaması açısından, genel olarak bir kule vincin neden devrilebileceği ve ne tür önlemler alınması gerekliliği üzerinde durmakta yarar bulunmaktadır.
1) Bir kule vinç neden devrilebilir?
1.1) Vinç doğru kurulmamış olabilir:
2.1) Doğru kurulum ve kurulum raporu: Vinci kuran firma ve kişiler yukarıda kuruluma ilişkin bütün unsurları doğru olarak hesaplamalı, doğru uygulamalı ve bu durumu "vinç kurulum raporu" ile belgelemelidir. Kurulum sırasında montaj yanında, yine yukarıda söz edilen ve diğer emniyet sistemlerinin de çalışır durumda olduğunun test edilip raporda yer alması gerekir. Kule vinçlerin emniyetli çalışması doğru kurulmasına bağlı olduğundan dolayı kurulduktan sonra çalışmaya başlamadan önce yapılması gereken testleri periyodik kontrol yapmaya yetkili olan kişiler (yani makine mühendisleri veya teknikerleri) gerçekleştirebilir.
Görebildiğimiz kadarıyla bir çok işletmede test kurulum raporu hazırlanmamakta veya çok yüzeysel şekilde doldurularak vinç teslim edilmektedir. Kurulum raporunu hazırlayan ve imzalayan kişilerin makine mühendisi veya teknikeri olma şartı karşılanmamaktadır. Vinci kullanacak olan firmanın yetkililerinin de montajı ve testleri izleyerek vincin doğru kurulmasını denetlemesi gerekmektedir.
2.2) Doğru kullanma: Kule vinçler bu konuda mesleki eğitim almış operatörler tarafından kullanılmalıdır. Operatörler doğru kullanım, güvenlik sistemlerinin önemi, iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgili olmalı ve risk yaratacak davranışlardan kaçınmalıdır.
2.3) Vincin bakımları ve kontrolleri düzenli olarak yapılmalıdır: Operatörler her gün çalışmaya başlarken temel güvenlik işlevlerini ve yapıyı kabaca gözden geçirmelidir. Haftalık ve aylık olarak biraz daha ayrıntılı kontroller yapılmalıdır.
2.4) Vinç periyodik kontrolü (eski adıyla fenni muayenesi) uygun aralıklarla ve doğru şekilde yapılmalıdır: Bir çok şirket periyodik kontrolleri yaptırmamaktadır. Yaptıranlar da işi en az aksatan, en az kusur çıkaran, en ucuza yapanlara yaptırma eğilimindedir. Sık sık “siz eksikleri yazmayın, işimiz aksamasın, biz düzeltiriz” şeklinde taleple karşılaşılmaktadır. Bu tür göstermelik (hatta kağıt üstünde) kontrol yapan kişi ve şirketler epey çoktur.
Öte yandan kontrol periyodu konusunda bir sorun mevcuttur: 2014 yılında yürürlükten kaldırılan İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü'nde kaldırma makinalarının 3 ayda bir kez test ve kontrolü öngörülmekteydi. Ancak Tüzük kaldırılmıştır ve periyodik kontroller artık 25 Nisan 2013'te yayınlanan İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği'ne göre yapılmaktadır. İlgili yönetmelikte kaldırma makinaları için periyodik muayene aralığı " en fazla 1 yıl" (iskelelerde 6 ay) olarak tanımlanmaktadır. Ancak, ekipmanın kullanım koşulları göz önünde bulundurularak yapılacak risk değerlendirmesiyle periyodik kontrol aralığının belirlenmesi gereklidir. Maksimum sürenin "1 yıl" olması ilgili Avrupa düzenlemeleriyle de uyumludur. Ancak, bir çok şirket bu süreyi "maksimum" olarak değil "normal" olarak uygulamaktadır. Kule vinçler yoğun şekilde kullanılan ekipmanlar olduğu için daha sık kontrol edilmesi gerekirken maliyet ve zaman kaybıyla uğraşmamak için bir çok şirket "yılda 1 kez" kontrol eğilimine girmiştir. Bu da riskleri artırmaktadır.
Vinçlerde periyodik kontrolleri yapmaya makine mühendisleri ve makine teknikerleri yetkilidir. Doğru şekilde yapılan bir periyodik kontrol aşağıdaki unsurları içerir:
2.4) Tam Kontrol: FEM (Federation Europeenne de la Manutention) tarafından FEM 1.007 numaralı “Recommandations to Maintain Tower Cranes in Safe Condtions” isimli dökümanında “tam kontrol (Thorough inspection)” şeklinde bir kontrol tanımlanmaktadır. Ülkemizde geçerli olan yönetmelikte (ve daha öncesinde Tüzük’te) bu kontrol yer almadığından dolayı Türkiye’de uygulamasına biz rastlamadık. Ancak ekipmanın yaşlanmasından ve çalışma şeklinden kaynaklı köklü hasarları tespit edebilmek için önemli bir ihtiyaç olarak değerlendirilmelidir. "Tam kontrol", "periyodik kontrol"den daha ayrıntılı bir kontroldür. Tam kontrollerin konuyla ilgili uzman mühendisler tarafından yapılması gereklidir. Vincin bazı parçalarının sökülerek ayrıntılı incelenmesini, gerek duyulduğunda tahribatsız muayeneyi (NDT) içermektedir. Kule vinç 4, 8, 10, 12, 14, 15,16, 17,, ... yaşlarındayken veya vinçte ciddi bir hasar veya önemli bir değişiklik yapıldığında yapılması gerekiyor. Yani başlangıçta 4 yılda bir yapılırken vinç eskidikçe giderek sıklaşan bir kontrol aralığı söz konusudur.
2.5) Tespit edilen eksiklerin giderilmesi: Bakım, kontrol ve periyodik kontrollerde tespit edilen eksiklerin şirketler tarafından giderilmeden çalışılmaya devam edildiği sıklıkla görülmektedir. Bu da riskleri artırıcı bir faktör olmaktadır. Sağlıklı ve güvenli çalışma ortamlarının sağlanabilmesi açısından tespit edilen eksiklerin uygun şekilde giderilmesi gerekmektedir.
Mak. Müh. Ertuğrul Bilir
Teknik Müdür (Makine)
1) Bir kule vinç neden devrilebilir?
1.1) Vinç doğru kurulmamış olabilir:
- Vincin yüksekliği ve bomun uzunluğuna bağlı olarak zemine oturtan denge ağırlıklarında değişiklik olur. Bunlar doğru hesaplanmamış veya uygulanmamış olabilir.
- Kuleyi oluşturan parçaları birbirine monte eden civatalar eksik veya gevşek bırakılmış olabilir.
- Kuleyi oluşturan parçalarda hasarlı parça kullanılmış olabilir (Taşırken, depolanırken vb. hasarlanmış parçalar olabilir).
- Yaşlanmış ve paslanmış parçalar olabilir.
- Vinç kurulurken zemin yeterince düz olmayıp, tolerans sınırları dışında eğimli olabilir.
- Vincin oturtulduğu zemin, üstündeki ağırlıkları taşıyacak kadar sağlam olmayabilir.
- Binaya yapılan bağlantılar sağlam yapılmayabilir.
- Kapasite sınırlayıcı/ Moment kesici: Bu vinçlerde kapasite kuleden uzaklaştıkça düşer. Örneğin kuleye yakın bir noktada 8 ton taşıyabilecek olan vinç, bomun en uç noktasında 1 ton taşıyabilir. Vincin uç noktada aşırı yük kaldırması bomun kırılmasına veya devrilmeye neden olabilir. Bu riski önlemek için emniyet sistemi olarak "moment kesici" (yükün kuleden uzaklığına bağlı olarak ağırlık sınırlayıcı) bulunur. Yani operatör yanlışlıkla ağırlığı tehlikeli bir mesafeye götürmeye çalışsa bile doğru kurulmuş bir sistem buna izin vermez. Eğer moment kesici kurulmamış, ya da doğru ayarlanmamış, ya da devre dışı bırakılmışsa vincin devrilmemesi tümüyle operatörün doğru çalışmasına bağlı kalır ki, bu da çok risklidir.
- Şaryo kilidi: Şaryoyu bom üzerinde ileri geri getirip götüren halata "şaryo halatı" denir. Kancada yük varken bom hafif aşağı doğru eğimli olur. Herhangi bir nedenle şaryo halatı koparsa yük ileri doğru kayacağı için vinci devirebilir. (Örneğin: kuleden 10 metre mesafede 5 ton ağırlık vinç için tehlikeli olmayabilir. Ancak aynı ağırlık kuleden 30 metre uzaklaştığında devrilmeye neden olabilir). Bu durumu engellemek için şaryo üzerinde çok basit bir düzenek (şaryo kilidi- bir tarafı daha ağır metal çubuk) vardır. Herhangi bir nedenle şaryo halatı koparsa şaryonun ileri kaymasını ve vincin devrilmesini engeller. Şaryo kilidi monte edilmemesi veya doğru kurulmaması, şaryo halatının kopması durumunda vinci devirir.
- Rüzgar: Belli rüzgar hızlarının üzerinde kule vinçler kullanılmaz. Aşırı rüzgarda vincin kullanılması devrilmeye neden olabilir. Ayrıca vincin üzerine rüzgar yüzeyini artıracak şekilde asılan reklam, tabela vb. riski artırır.
- Yükün yanlış kaldırılması: Çektirme yapılması, yükün ani olarak bir yerden kurtulması gibi durumlarda oluşacak dinamik kuvvetler, vincin dayanım sınırlarının ötesine ulaşarak vincin devrilmesine neden olabilir.
2.1) Doğru kurulum ve kurulum raporu: Vinci kuran firma ve kişiler yukarıda kuruluma ilişkin bütün unsurları doğru olarak hesaplamalı, doğru uygulamalı ve bu durumu "vinç kurulum raporu" ile belgelemelidir. Kurulum sırasında montaj yanında, yine yukarıda söz edilen ve diğer emniyet sistemlerinin de çalışır durumda olduğunun test edilip raporda yer alması gerekir. Kule vinçlerin emniyetli çalışması doğru kurulmasına bağlı olduğundan dolayı kurulduktan sonra çalışmaya başlamadan önce yapılması gereken testleri periyodik kontrol yapmaya yetkili olan kişiler (yani makine mühendisleri veya teknikerleri) gerçekleştirebilir.
Görebildiğimiz kadarıyla bir çok işletmede test kurulum raporu hazırlanmamakta veya çok yüzeysel şekilde doldurularak vinç teslim edilmektedir. Kurulum raporunu hazırlayan ve imzalayan kişilerin makine mühendisi veya teknikeri olma şartı karşılanmamaktadır. Vinci kullanacak olan firmanın yetkililerinin de montajı ve testleri izleyerek vincin doğru kurulmasını denetlemesi gerekmektedir.
2.2) Doğru kullanma: Kule vinçler bu konuda mesleki eğitim almış operatörler tarafından kullanılmalıdır. Operatörler doğru kullanım, güvenlik sistemlerinin önemi, iş sağlığı ve güvenliği konularında bilgili olmalı ve risk yaratacak davranışlardan kaçınmalıdır.
2.3) Vincin bakımları ve kontrolleri düzenli olarak yapılmalıdır: Operatörler her gün çalışmaya başlarken temel güvenlik işlevlerini ve yapıyı kabaca gözden geçirmelidir. Haftalık ve aylık olarak biraz daha ayrıntılı kontroller yapılmalıdır.
2.4) Vinç periyodik kontrolü (eski adıyla fenni muayenesi) uygun aralıklarla ve doğru şekilde yapılmalıdır: Bir çok şirket periyodik kontrolleri yaptırmamaktadır. Yaptıranlar da işi en az aksatan, en az kusur çıkaran, en ucuza yapanlara yaptırma eğilimindedir. Sık sık “siz eksikleri yazmayın, işimiz aksamasın, biz düzeltiriz” şeklinde taleple karşılaşılmaktadır. Bu tür göstermelik (hatta kağıt üstünde) kontrol yapan kişi ve şirketler epey çoktur.
Öte yandan kontrol periyodu konusunda bir sorun mevcuttur: 2014 yılında yürürlükten kaldırılan İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü'nde kaldırma makinalarının 3 ayda bir kez test ve kontrolü öngörülmekteydi. Ancak Tüzük kaldırılmıştır ve periyodik kontroller artık 25 Nisan 2013'te yayınlanan İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği'ne göre yapılmaktadır. İlgili yönetmelikte kaldırma makinaları için periyodik muayene aralığı " en fazla 1 yıl" (iskelelerde 6 ay) olarak tanımlanmaktadır. Ancak, ekipmanın kullanım koşulları göz önünde bulundurularak yapılacak risk değerlendirmesiyle periyodik kontrol aralığının belirlenmesi gereklidir. Maksimum sürenin "1 yıl" olması ilgili Avrupa düzenlemeleriyle de uyumludur. Ancak, bir çok şirket bu süreyi "maksimum" olarak değil "normal" olarak uygulamaktadır. Kule vinçler yoğun şekilde kullanılan ekipmanlar olduğu için daha sık kontrol edilmesi gerekirken maliyet ve zaman kaybıyla uğraşmamak için bir çok şirket "yılda 1 kez" kontrol eğilimine girmiştir. Bu da riskleri artırmaktadır.
Vinçlerde periyodik kontrolleri yapmaya makine mühendisleri ve makine teknikerleri yetkilidir. Doğru şekilde yapılan bir periyodik kontrol aşağıdaki unsurları içerir:
- Eksik, kusurlu parça ve montaj hatası olup olmadığının kontrolü: Zemin, şasi, kule, merdivenler, kabin, ağırlıklar, gergi halatları, şaryo ve bomların gözle kontrolü yapılır.
- Kumandaların, göstergelerin, uyarı sistemlerinin ve hareket sınırlayıcıların kontrolü
- Elektrik sistemi kontrolü: Panolar, kablolar, topraklama, aydınlatma vb. uygunluğu değerlendirilir.
- Yük taşıyıcı halat, tambur ve şaryo halatının kontrolü: Halatların hasarlı, aşınmış, incelmiş olup olmadığı, bağlantıların doğru yapıldığı vb. gözle ve kalınlık ölçümü yapılarak kontrolü
- Kanca ve kanca blokunun kontrolü: Kancada aşınma, açılma, deformasyon, kanca blokunda sorun bulunup bulunmadığının kontrolü
- Fonksiyon testleri: Yüksüz şekilde hareketler yaptırılarak (dönüş, kaldırma-indirme, şaryo ileri-geri vb.) sorunların varlığı kontrol edilir.
- Emniyet sistemlerinin (moment kesici, şaryo emniyeti vb) test edilmesi
- Kontrollü şekilde yük testi yapılarak yapının sağlamlığının değerlendirilmesi
2.4) Tam Kontrol: FEM (Federation Europeenne de la Manutention) tarafından FEM 1.007 numaralı “Recommandations to Maintain Tower Cranes in Safe Condtions” isimli dökümanında “tam kontrol (Thorough inspection)” şeklinde bir kontrol tanımlanmaktadır. Ülkemizde geçerli olan yönetmelikte (ve daha öncesinde Tüzük’te) bu kontrol yer almadığından dolayı Türkiye’de uygulamasına biz rastlamadık. Ancak ekipmanın yaşlanmasından ve çalışma şeklinden kaynaklı köklü hasarları tespit edebilmek için önemli bir ihtiyaç olarak değerlendirilmelidir. "Tam kontrol", "periyodik kontrol"den daha ayrıntılı bir kontroldür. Tam kontrollerin konuyla ilgili uzman mühendisler tarafından yapılması gereklidir. Vincin bazı parçalarının sökülerek ayrıntılı incelenmesini, gerek duyulduğunda tahribatsız muayeneyi (NDT) içermektedir. Kule vinç 4, 8, 10, 12, 14, 15,16, 17,, ... yaşlarındayken veya vinçte ciddi bir hasar veya önemli bir değişiklik yapıldığında yapılması gerekiyor. Yani başlangıçta 4 yılda bir yapılırken vinç eskidikçe giderek sıklaşan bir kontrol aralığı söz konusudur.
2.5) Tespit edilen eksiklerin giderilmesi: Bakım, kontrol ve periyodik kontrollerde tespit edilen eksiklerin şirketler tarafından giderilmeden çalışılmaya devam edildiği sıklıkla görülmektedir. Bu da riskleri artırıcı bir faktör olmaktadır. Sağlıklı ve güvenli çalışma ortamlarının sağlanabilmesi açısından tespit edilen eksiklerin uygun şekilde giderilmesi gerekmektedir.
Mak. Müh. Ertuğrul Bilir
Teknik Müdür (Makine)